Pistlar:

Þann 17. júní 2014 var ég starfsmaður í forsætisráðuneytinu og sýslaði þá við ýmislegt tengt deginum í ráðuneytinu. Að því loknu gekk ég niður á Austurvöll til að hlusta á ræðu forsætisráðherra, Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar. Þar sem ég stend norðan megin við ræðupallinn tek ég eftir því að Þórhildur Þorleifsdóttir, leikstjóri og fyrrverandi alþingismaður, kemur gangandi með sínum ektamanni. Þegar hún kom að mannfjöldanum fyrir framan mig gekk hún fram fyrir röðina. Þegar hún var búin að hlusta á forsætisráðherra flytja um það bil tvær setningar snéri Þórhildur sér við og strunsaði í burtu um leið og hún sagði stundarhátt svo að allir heyrðu: „Guð minn góður, á maður að sitja undir þessu!“ Ég fylgdist með þessari pólitísku leiksýningu hálfundrandi. Lengi á eftir braust um í mér hvað framkoma Þórhildar átti að þýða. Ég minntist þess sem gamall þingfréttaritari að hafa oft rætt við Þórhildi sem sat á þingi fyrir Kvennalistann og ekkert nema gott um þau samskipti að segja.

Þessi leikþáttur var að sumu leyti táknrænn fyrir þau viðhorf sem birtust í afstöðunni til Sigmundar Davíðs og þeirra stjórnmálaviðhorfa sem hann stendur fyrir meðal þeirra sem ráða yfir hinu menningarlega auðmagni landsins. Sigmundur Davíð var að áliti þessarar menningarelítu óvelkominn og óverðugur, komandi nánast eins boðflenna inn á hið pólitíska svið í kjölfar afhroðs Jóhönnustjórnarinnar. Það sem meira er, það verður að horfa á samspil þessa menningarlega auðvalds við fjölmiðla og listamiðju landsins til að skilja almennilega hvernig vinstri menn á Íslandi heyja baráttu sína, hvernig þeir vefja menningarlegu og pólitísku auðmagni saman.

Mismunandi tegundir auðmagns

Hvað er átt við með menningarlegu auðmagni? Jú, til að skilja það getur verið fróðlegt að líta til rannsókna og fræðimennsku þeirra Sigrúnar Ólafsdóttur og Jóns Gunnars Bernburg en bæði eru prófessorar í félagsfræði við Háskóla Íslands. Þau Sigrún og Jón Gunnar hafa framkvæmt rannsóknir út frá stéttakenningu franska félagsfræðingsins Pierres Bourdieu. Hún kveður á um að stéttarstaða ráðist ekki aðeins af efnahagslegu auðmagni heldur einnig menningarlegu, félagslegu og táknrænu auðmagni. Niðurstöður þeirra Sigrúnar og Jóns Gunnars benda til þess að efnahagslegt auðmagn (kaupgeta) og táknrænt auðmagn (huglæg virðingarstaða) auki stjórnmálatraust hér á landi.

Stéttakenning Pierres Bourdieu hverfist um þá hugmynd að það séu til mismunandi tegundir auðmagns, ekki bara hið efnislega eins og klassískar kenningar marxismans segja til um. Nánar tiltekið kveður kenningin á um að stéttarstaða hvers einstaklings ráðist af efnahagslegu, menningarlegu, félagslegu og táknrænu auðmagni. Til að skilja leiðir þessa nýja auðmagns verðum við að skilja ættir og tengsl í samfélaginu, jafnvel mun ríkar en ef við erum að tala um efnislegt auðmagn.

Menningarlegar auðmagnsættir

Þá erum við aftur komin að Þórhildi Þorleifsdóttur en stéttarstaða hennar er í senn pólitísk og menningarleg. Hún á mikið menningarlegt auðmagn og er augljóslega að ausa úr þeim sjóði reglulega. Ekki nóg með það heldur birtist í henni ákveðin tegund af menningarlegri auðmannaætt. Börn hennar, maður og bróðir, eru áberandi í menningu landsins og sum hver einnig í pólitískri umræðu. Þorleifur Örn Arnarsson, sonur hennar, er einn af framsæknustu leikstjórum landsins og setur upp leiksýningar sem eru rammpólitískar og segist gjarnan berjast gegn „sögulegu óréttlæti“, hvað svo sem í því felst.

Þorleifur sagði í viðtali á Vísi að báðir foreldrar hans væru mjög femínískt þenkjandi og það hefði kennt honum að nálgast heiminn með gagnrýnum gleraugum. „Það hjálpaði að lesa valdastrúktúrana og oftar en ekki opnaði nýja listræna sýn á það verk sem maður var að vinna.“ Þorleifur, eins og margir aðrir listamenn, nýtur þess að tala án þess að vera knúinn svara um hvað hann eigi við. Þannig geta listamenn spilað sóló þegar þeir hlaupa inn á hinn pólitíska völl. Það sést skýrast í ferli Jóns Gnarrs en engum dettur í hug að gera hann pólitískt ábyrgan fyrir nokkrum hlut.

Einn kosturinn fyrir þá sem búa við menningarlegt auðmagn að þeir þurfa ekki að óttast gagnrýnin viðtöl frá fjölmiðlafólki þar sem flestir fjölmiðlamenn lifa á jaðri þessa menningarlega auðmannasamfélags og dreymir um að komast þangað inn. Blaðamenn hafa ekki hið listræna aðgangskort sem veitir sæti við háborðið en veita menningastéttinni þjónustu á annan hátt. Það birtist skýrast í hinum sérkennilegu uppskeruhátíðum menningarinnar, Grímunni og Eddunni. Þar gefst alþýðu landsins tækifæri til að fylgjast með menningarelítunni klappa fyrir hvert öðru og deila út viðurkenningum í að því er virðist fullkomlega sjálfhverfum heimi.

Menningarauðmagnið í 101

Það er áberandi að menningarauðmagn landsins býr í 101 Reykjavík. Þar búa allir sem skipta máli í þessum auðhring, með heiðarlegri undantekningu í Hallgrími Helgasyni sem býr í Laugarásnum. Þannig má gefa sér að þegar hinn opinberi en um leið umdeildi umræðustjóri landsins, Egill Helgason, fer út í morgungönguna þá séu allir sem hann rekst á niðri í bæ hluti af sömu menningarauðmagnsklíkunni. Við þau augnablik geta örlög skálda verið ráðin því enginn vill verða útilokaður frá Kiljunni en það getur haft alvarlegar efnahagslegar afleiðingar. Egill er jú helsti áhrifavaldur landsins í menningunni.

Hinar rekstrarlegu þungamiðjur þessa menningarheims eru í þríhyrningi sem markast af Þjóðleikhúsinu, Borgarleikhúsinu og Ríkisútvarpinu. Einstaka sinnum ná þessar miðjur saman með uppfærslum eins og þegar leikarar setja upp upplestur í kjölfar bankahrunsins eða Klaustursmálsins. Á sama tíma og Klaustursmálið var til umræðu nötraði leikhúsheimurinn á Íslandi í kjölfar metoo-byltingarinnar. Þess vegna fannst sumum að leikarar væru að nefna snöru í hengds manns húsi. En enginn var svo sem spurður um það, hvað þá að rætt væri um tvöfeldnina og hræsnina sem í þessu fólst.

Það er ekki víst að Pierres Bourdieu hafi séð fyrir uppbyggingu hins menningarlega auðvalds á Íslandi og þau miklu áhrif sem það hefur. Það birtist með margvíslegum hætti en eins og áður sagði þá er þetta íslenska menningarauðvald rekið út frá 101 Reykjavík. Tilvist þess útskýrir líklega öðru fremur af hverju vinstri meirihlutinn hefur haldið völdum í Reykjavík svo lengi.