Pistlar:

Í hinni miklu umræðu um hækkun veiðigjalds má sjá þá fullvissu hjá stuðningsmönnum hækkunar að ekkert geti snert íslenskan sjávarútveg. Sjávarútvegsfyrirtækin séu það stór og sterk (og aflögufær) að þau geti nánast rekið sig út í það óendanlega óháð því sem gerist í umhverfinu hér heima og erlendis. Ekkert er fjarri lagi. Þvert á móti er margt sem bendir til þess að sjávarútvegurinn standi frammi fyrir grimmri samkeppni og að það þurfi að taka erfiðar ákvarðanir til að tryggja samkeppnisstöðu íslenskra fyrirtækja næstu árin.

Það er því heldur einfeldningsleg hugmynd að menn geti sér að skaðlausu tekið 10 milljarða króna til viðbótar út úr greininni án þess að það hafi neinar afleiðingar. Smám saman hefur runnið upp fyrir þeim sem rýna í málin að við verðum að varðveita samkeppnishæfni fiskvinnslu hér á landi en íslensk vinnsla hefur til þessa haft samkeppnisforskot vegna gæða, tækniþróunar og samþættrar virðiskeðju. Það er ekki sjálfgefið en hún keppir meðal annars við evrópska vinnslu sem nýtur forskots vegna styrkja ESB eins og hér hefur verið fjallað um.

Tvær leiðir Íslendinga

Í frétt í Morgunblaðinu í vikunni var bent á að við Íslendingar stöndum frammi fyrir tveimur valkostum þegar kemur að sjávarútveginum. Annars vegar geti Ísland verið leiðandi út­flutn­ings­land sjáv­ar­af­urða í hæsta gæðaflokki eða þá að landið umbreytist í hrá­efn­is­fram­leiðslu fyr­ir stærri alþjóðlega virðiskeðju eins og raun­in hefur orðið í Nor­egi eins og fjallað var um hér í pistli. Nú þegar sjáum við merki þess að fiskvinnsla á Íslandi á undir högg að sækja og það er síður en svo sjálfgefið að fyrirtækin sjái hag sinn í að fjárfesta í nýjum vinnslum með reglulegu millibili. Þetta er ekki hótun eins og átakasæknir stjórnarliðar sjá málið, heldur kaldur veruleiki.

Þetta er á meðal þess sem kem­ur fram í loka­verk­efni Gísla Kristjáns­son­ar til MBA-gráðu í viðskipta­fræði við Há­skóla Íslands en Gísli er fram­leiðslu­stjóri hjá Brim og þekk­ir um­fjöll­un­ar­efnið því býsna vel eins og bent er á í góðri umfjöllun í Morgunblaðinu. Í verk­efn­inu fjall­ar Gísli um sam­keppn­is­hæfni ís­lenskr­ar land­vinnslu og grein­ir tæki­færi og áskor­an­ir sem ís­lensk fisk­vinnsla stend­ur frammi fyr­ir. Þetta hefur verið til umræðu margoft hér í pistlum.

Ekki er hægt að horfa framhjá því að mikl­ar breyt­ing­ar hafa átt sér stað í fisk­vinnslu á und­an­förn­um árum. Niðurstöður Gísla segja að hér á landi hafi þróun afurðafram­boðs, gæðavit­und, tækni­væðing og sjálf­bærni styrkt sam­keppn­is­stöðu ís­lenskra sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja tölu­vert. Á sama tíma hef­ur sam­keppni auk­ist frá lönd­um þar sem launa­kostnaður er lægri og fisk­vinnsla því ódýr­ari. Tækniþróun og sjálf­virkni­væðing ís­lenskra fisk­vinnsla hef­ur að hluta til verið viðbragð við þeirri sam­keppni en ís­lensk sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki hafa mark­visst bætt aðstöðu og aðferðir til fersk­fisk­vinnslu sem einnig hef­ur gefið þeim for­skot gagn­vart lönd­um sem vinna uppþítt hrá­efni.

Styrk­ir skapa for­skot í Evr­ópu

En eins og oft þegar ESB á í hlut þá skekkir sambandið samkeppnisstöðuna. Í Evr­ópu geta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki nefnilega sótt um styrki til tækja­kaupa, þró­un­ar og ný­sköp­un­ar í gegn­um sjóði sem eru fjár­magnaðir af Evr­ópu­sam­band­inu og aðild­ar­ríkj­um. Ísland hef­ur ekki aðgang að þess­um sjóðum þar sem landið er utan ESB og það skap­ar ójafna sam­keppn­is­stöðu. Gísli seg­ir að brýnt sé að efla sam­keppn­is­hæfni ís­lenskr­ar land­vinnslu.

„Það hef­ur alltaf verið þessi umræða um að þetta sé rík­is­styrkt þarna úti í Evr­ópu en mér finnst hafa vantað gögn því tengdu,“ seg­ir Gísli í sam­tali við 200 míl­ur Morgunblaðsins. Hann komst að því að fyrirkomulag þessa styrkjaumhverfis er vel skipu­lagt og aðgengi­legt og fyr­ir­tæki geta á ein­fald­an hátt sótt sér styrki fyr­ir alls kon­ar fjár­fest­ing­ar. „Þannig að það er greini­legt að það er verið að niður­greiða fjár­fest­ing­ar hjá land­vinnslu í Evr­ópu,“ bendir Gísli á.

Gæt­um tapað okk­ar sér­stöðu

Með því að hafa stjórn á allri virðiskeðjunni seg­ir Gísli að ís­lensk sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki tryggi ákveðin gæði. Það megi glöggt sjá á því trausti sem borið sé til ís­lenskra sjáv­ar­af­urða og ís­lensk­ar upp­runa­vott­an­ir séu mik­ils virði. Gísli tel­ur að stærsta sókn­ar­færið fel­ist í því að efla markaðssetn­ingu á ís­lensk­um sjáv­ar­af­urðum enn frek­ar og hamra á gildi upp­runa­vott­ana. Hann tel­ur að þau tæki­færi hafi jafn­vel að ein­hverju leyti verið vannýtt og skal undir það tekið hér. „Það virðist vanta ein­hverja al­menni­lega stefnu­mót­un í þessu eins og ég rek í verk­efn­inu. Farið hef­ur verið í ákveðin átaks­verk­efni en manni finnst eins og við gæt­um náð meiru út úr þessu ef við markaðssett­um okk­ur meira sem „ís­lensk­ur upp­runi,“ segir Gísli í samtali við 200 mílur.“

Sjá­um áhrif­in ekki strax

Gæðastimp­ill­inn verður ekki til af sjálfu sér. Eitt helsta áhyggju­efni þeirra sem gagn­rýna hækk­un veiðigjalda hef­ur snú­ist um að með hækk­un­inni sé hætta á að fisk­ur verði í meiri mæli flutt­ur óunn­inn til vinnslu er­lend­is þar sem vinnslu­kostnaður er lægri og greiður aðgang­ur er að rík­is­styrkj­um. Verði gripið til þess gæti það rýrt markaðsvirði ís­lenskra sjáv­ar­af­urða en sé virðiskeðjan rof­in bresti þær for­send­ur sem gera ís­lensk­ar sjáv­ar­af­urðir að hágæðavöru.

Niðurstöður Gísla eru einfaldar. „Þetta er bara þessi sam­keppn­is­fræði,“ seg­ir Gísli. „Hún kenn­ir okk­ur að sam­keppn­is­for­skot verður til þegar fyr­ir­tæki hafa aðgang að verðmæt­um, sjald­gæf­um auðlind­um og ein­hverju sem erfitt er að líkja eft­ir. Íslensk fisk­vinnsla hef­ur í sjálfu sér slík­ar auðlind­ir en auðvitað hverf­ur það for­skot ef fjár­fest­ing­ar stöðvast.“ Þá seg­ir hann að við mynd­um ekki endi­lega sjá af­leiðing­ar þess strax. „Eft­ir svona fimm til tíu ár mun­um við kannski sjá hvernig ís­lensk fisk­vinnsla hef­ur dreg­ist aft­ur úr þess­um rík­is­styrktu vinnsl­um í Evr­ópu.“

Byggja þarf upp sterka markaðsímynd

En hvað er til ráða? Gísli legg­ur til að ís­lensk­ar fisk­vinnsl­ur byggi sam­an upp sterka markaðsímynd ís­lenskra sjáv­ar­af­urða. Þær vinni með smá­söluaðilum og stór­kaup­end­um að sýni­legri merk­ing­um um upp­runa og gæðaviðmið og nýti vott­an­ir til að aðgreina sig. Þá legg­ur hann til sterk­ari sam­starfs­vett­vang milli fyr­ir­tækja í grein­inni en það hefur löngum verið erfitt, samanber hina hörmulegu niðurstöðu með vörumerkið Iceland.

En Gísli legg­ur einnig til að stjórn­völd kort­leggi bet­ur verðmæta­sköp­un í land­vinnslu, tryggi fyr­ir­sjá­an­legt reglu­verk og skatt­lagn­ingu, sam­ræmi op­in­bera stefnu í fisk­vinnslu og styðji ný­sköp­un, rann­sókn­ir og mennt­un. Niðurstaða hans er að til að tryggja mest­an ár­ang­ur í grein­inni þurfi að horfa til langs tíma. Um leið blasir við að stjórnvöld verða að gefa greininni það svigrúm sem þarf til að svara samkeppni á rekstrarlegum forsendum.